نبودن آموزش و استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها؛ اصلی‌ترین دلایل آسیب به کودکان و نوجوانان

چندی پیش، نوجوانان در توییتر فارسی شروع به افشای پیام های بزرگسالانی کردند که قصد سوء استفاده از آنها را داشتند. این موج با حضور تعداد زیادی از کاربران در سنین مختلف همراه شد و این سوال را مطرح کرد که نظارت بر استفاده کودکان و نوجوانان در فضای مجابزی بر عهده کیست و چگونه می توان به آنها کمک کرد تا از این فضا بهتر استفاده کنند؟

حوره تهرانی، پژوهشگر و مدرس سواد رسانه ای معتقد است: اگرچه به نظر می رسد کمبود آموزش مشکل اصلی کودکان و نوجوانان در ایران است، اما یکی از آسیب های اصلی که به آنها وارد می شود ناشی از آموزش افراد فاقد صلاحیت است.

وی در این باره می گوید: وضعیت ما به مراتب بدتر از کشورهایی است که آموزش ویژه ندارند، زیرا یک سری آموزش های غیرمتشکل و پراکنده توسط افراد و گروه هایی داریم که بسیاری از آنها صلاحیت علمی برای آموزش به دیگران را ندارند.

به گفته تهرانی، هدف بسیاری از این افراد ارتقای سواد نیست و به دنبال اهداف سیاسی و عقیدتی هستند. وی می افزاید: از سوی دیگر رویکرد قالب به زندگی اینترنتی و مبنای مصرف رسانه در ایران رویکردی منفی است. بنابراین راهکارهای ارائه شده در سطح سیاست گذاری و یا در سطح خانواده خرد مبتنی بر محدودیت و ممنوعیت بوده و با زندگی کودکان امروزی فاصله زیادی دارد.

تهرانی سن نامناسب تحصیلی را از دیگر مشکلات سواد رسانه‌ای در ایران می‌داند و می‌گوید: «در سال دوم دبیرستان فراموش نمی‌کنیم که سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی را به بچه‌ها آموزش دهیم. «در زمان نمره‌دهی و کنکور و امتحانات، ما به والدین آموزش می‌دهیم که چگونه مصرف رسانه‌ای فرزندانشان را کنترل کنند و مشکلی از این دست تأثیری را که باید در جامعه ببینیم ایجاد نمی‌کند.

این پژوهشگر سواد رسانه ای درباره اتفاقات اخیر در توییتر فارسی می گوید: «در این بحثی که اخیرا در توییتر اتفاق افتاد و آزار و اذیتی که افشا شد، اولین چیزی که به ذهنم رسید این بود که وقتی این نرم افزار را از گوگل پلی یا اپ استور دانلود می کنید. می گوید “برای بالای 17 سال” و خودشان می گویند نرم افزاری که ما ساخته ایم برای افراد بالای 17 سال است. آیا والدین نباید نظارت کنند که فرزندانشان در کجا معاشرت و کار می کنند؟

وی ادامه داد: مهمتر از تعیین سن مناسب برای خرید گوشی های هوشمند و تبلت برای کودکان این است که والدین باید بر فضایی که فرزندانشان در آن هستند نظارت داشته باشند و آیا نرم افزاری که دانلود می کنند مناسب سن است یا خیر صرف نظر از هر ایدئولوژی، بسیار مهم است.

به گفته تهرانی، این مدیریت مصرف رسانه ها محدود کننده نیست. وی افزود: «فکر می‌کنم خلاء بیش از هر چیز دیگری، عدم آگاهی والدین است که خودشان رسانه‌های مناسب مصرف نمی‌کنند. همچنین آنها دانش مدیریت مصرف رسانه ای فرزندان خود را ندارند و احساس می کنند که این به منزله محدود کردن آنهاست.”

والدینی که خودشان عکس و اطلاعات فرزندانشان را در فضای عمومی اینترنت منتشر می کنند مجرم هستند و باید با آنها برخورد شود.

– مردم تهران، پژوهشگر و مدرس سواد رسانه ای

وی درباره مسئولیت والدین در قبال انتشار تصاویر و اطلاعات فرزندانشان در فضای مجازی می‌گوید: نبود قانون کارآمد در همه زمینه‌ها زندگی مجازی کودکان و نوجوانان را ناامن و ناسالم کرده است. این بدان معناست که والدینی که مصرف رسانه ای فرزندشان را مدیریت نمی کنند و فرزندشان در محیطی مضر و خطرناک برای آنها قرار می گیرد متخلف هستند و باید قانونی برای برخورد با این تخلف وجود داشته باشد.

به گفته تهرانی، در صورت تغییر قوانین و دریافت آموزش های لازم والدین، استفاده از فیلترشکن ها امکان دسترسی کودکان و نوجوانان به محتوای نامناسب را فراهم می کند. تهرانی افزود: برای دسترسی به فضای امنی مانند یوتیوب کیدز و حتی گاهی اوقات یک بازی ساده باید از فیلترشکن استفاده کنیم. این مشکل منجر به کاهش جدی مدیریت و کنترل تعاملات فرزندانمان در فضای مجازی و اینترنت می شود و در نتیجه فرصت سوء استفاده کنندگان را افزایش می دهد.

وی ادامه داد: زمانی که به فضاهای امن و بدون فیلتر دسترسی داشته باشیم، مصرف رسانه کودکان را می توان کنترل کرد، اما وقتی روی هر وسیله ای که کودکان استفاده می کنند فیلتری نصب شود، در معرض خطر بسیار بیشتری قرار می گیرند.

این محقق، سواد رسانه ای را اولین و مهمترین وظیفه آموزش همه گروه های اجتماعی می داند و می افزاید: اگر والدین ما در این زمینه آگاه شوند، تقاضا برای سیاست گذاری و قانون گذاری در این حوزه قوی تر و موثرتر می شود.

به گفته وی، پس از آگاهی والدین، اینترنت قانونی مهمترین نیاز جامعه است. تهرانی در این باره می گوید: «اینترنت قانونی به معنای محدود و ممنوع بودن فضاهای اینترنت نیست، بلکه به این معناست که هر گروه اجتماعی با توجه به سن و شرایط خود به اطلاعات و فضاهای اینترنت دسترسی داشته باشد. وقتی فرزندان ما اینترنت مناسب خود را دریافت کنند و به فضاهای اینترنتی متناسب با سن خود دسترسی داشته باشند، کمتر در فضای مرتبط با بزرگسالان حضور خواهند داشت. البته همچنان شاهد بسته های اینترنتی برای کودکان و نوجوانان هستیم، اما عملا هیچ تفاوتی با آنچه بزرگسالان استفاده می کنند ندارند. به همین دلیل ما نیاز به یک قانون جدی برای دسترسی به اطلاعات داریم.»

مرضیه ادهم، پژوهشگر فضای مجازی نیز معتقد است که خودتنظیمی، افزایش آگاهی و ایجاد سواد رسانه ای موثرترین راه برای مقابله با آزار و اذیت سایبری و حفظ حریم خصوصی است و با گسترش شبکه های اجتماعی و فناوری، نیاز به این خودآگاهی افزایش می یابد.

آدم در این باره می گوید: «دیگر ارگان ها و نهادها نمی توانند به طور کامل با این معضل مقابله کنند و خودتنظیمی مهمتر است و باید برای نوجوانان آگاهی ایجاد شود. بسیاری از اوقات در فرآیند یادگیری، مشکل و رویدادهایی را که اتفاق افتاده حذف می کنیم. مثلاً به نوجوانان می گوییم گوشی نخرید، شبکه های اجتماعی را نصب نکنید، به اینترنت دسترسی نداشته باشید و فکر می کنیم مشکل را حل کرده ایم، اما اصلاً اینطور نیست.

به گفته وی آموزش باید با توجه به شرایط زندگی نوجوانان انجام شود حتی اگر این امر تابو باشد. ادهم در این باره می گوید: «اگر دیدیم نوجوانی درگیر هر رفتاری است، به ویژه در مورد مسائل جنسی، مالی و هواداری، باید آن رفتار را به او آموزش داد.

به گفته وی، علاوه بر آموزش، حمایت های قانونی نیز تاثیر بسزایی دارد و قوانین و حمایت های بسیاری از سوی نهادهای اجتماعی و انتظامی انجام می شود که نوجوانان از آنها اطلاعی ندارند: «در ایران فتا پلیس در بسیاری از موارد مانند اخاذی، افترا ، انتشار عکس های شخصی و تهدید خدمات خوبی ارائه می دهد و اغلب فرد را شناسایی می کند.

نوجوانان به دلیل ترس و عدم اطلاع از اینکه اگر به پلیس فتا مراجعه کنند چه اتفاقی می افتد، اتفاقات بدتری را رقم می زنند و درگیر اخاذی و زورگویی سایبری می شوند.

– مرضیه آدم، کاوشگر فضای مجازی

ادام ادامه داد: نیروی انتظامی، دادگستری و خدمات اجتماعی باید خدمات خود را بهتر ارائه دهند و یک سری مسیرهای حمایتی برای نوجوانان ایجاد شود تا مشکلات خود را با نیروی انتظامی در میان بگذارند. مانند 123 اورژانس اجتماعی، اورژانس های اینترنتی نیز باید مهندسی شوند.

به گفته وی، کلاهبرداری های زیادی توسط پلیس فتا در حال پیگیری است اما این موضوع اطلاع رسانی خوبی ندارد. همچنین در ذهن مردم جا افتاده است که رسیدگی به یک شکایت زمان زیادی می برد و ارزش انجام آن را ندارد.

این پژوهشگر فضای مجازی درباره آخرین تحولات در توییتر فارسی می افزاید: داستانی که در توییتر به چشم می خورد قابلیت شکایت دارد و ساختار رسیدگی به شکایات و جرایم رایانه ای قوی است، اما چون روال فیلترینگ و بستن صفحات بر اساس آن است. دلایل اجتماعی و هنجاری ما دیدیم و معتقدیم که این قوه قضاییه هیچ کاری نمی‌کنند.»

درصد زیادی از پرونده ها شامل کلاهبرداری، اخاذی و اختلافات شخصی است و امکان شکایت وجود دارد.

– مرضیه آدم، کاوشگر فضای مجازی

وی درباره تاثیر فیلترشکن ها می افزاید: فیلترشکن ها باعث شده که نتوانیم ایمنی و امنیت را برای کودکان ایجاد کنیم. تمامی نسخه‌های امن و مناسب برای کودکان نرم‌افزارهای مختلف مانند یوتیوب و ویژگی‌ها و بازی‌های اخیر تلگرام به دلیل استفاده از فیلترشکن کاملاً بدون محافظت هستند.»

به گفته وی، به دلیل الگوی ارائه سواد رسانه ای، کودکان کسانی هستند که خدماتی مانند فیلترشکن را برای خانواده خود تسهیل می کنند: به جای اینکه خانواده ها نظاره گر باشند، بچه ها هستند که نرم افزار فیلترشکن را نصب می کنند و می دانند چگونه از آن استفاده کنند. ما تحت پوشش کودکان برای ایجاد امنیت فیلتر می کنیم، اما آنها ناامن ترین هستند و نمی توانند محتوای مناسب را از محتوای نامناسب تشخیص دهند.

سعید سوزنگر، کارشناس امنیت سایبری درباره یادگیری نحوه استفاده از شبکه‌های اجتماعی می‌گوید: «شبکه‌های اجتماعی مانند یک خودرو هستند و باید نحوه استفاده از آن را بدانید. تعویض دنده، ترمز و غیره خانواده ها هرگز برای آموزش خود وقت نمی گذارند و حاکمان ما هیچ علاقه ای به آموزش و آگاهی عمومی ندارند. «متولیانی که در این حوزه هستند ترجیح می دهند وارد حوزه های عقیدتی و مرتبط با دیدگاه دولت شوند و کاری به این آسیب ندارند.

به گفته وی، اخیرا قوانینی برای حمایت از کودکان تصویب شده است که هنوز اجرایی نشده است. سوزانگر معتقد است کشوری که دیر به این معضل پرداخته است، قطعاً در اجرای آن نیز تأخیر خواهد کرد.

این کارشناس امنیت سایبری می افزاید: اگر دختر 17 ساله ای با فردی رابطه برقرار کند و بعداً بخواهد موضوع را پیگیری کند، آن شخص یا خانواده اش باید به عنوان شاکی خصوصی وارد شوند و امکان ندارد. پلیس و سیستم قضایی باید به این پرونده رسیدگی کنند و عملیات کلاهبرداری این نوجوان را جرم تلقی کنند.

به گفته سوزنگر، در شرایطی که به نظر می رسد دولت هیچ برنامه ای برای رفع فیلترینگ ندارد و استفاده از فیلترشکن آسیب بیشتری به کودکان و نوجوانان وارد می کند، تهیه فیلترشکن هایی که همایش های کودکانه را برگزار می کند، راهکاری برای خانواده هاست.

وی در این باره می گوید: برخی DNS وجود دارد که اگر خانواده ها آنها را روی گوشی فرزندان خود نصب کنند، محیط امن تری برای آنها ایجاد می شود و آنها نمی توانند به سایت های بزرگسالان دسترسی پیدا کنند، اما در کشور ما به دلیل بی طرفی شبکه خراب است، این روش کار نمی کند. این بدان معناست که ما همه ابزارهای مورد نیازمان مانند DNS و ابزارهای کنترل والدین را نداریم و فقط می توانیم اطلاع رسانی کنیم.”